Uprkos brojnim razlikama, i oni koji žive u sredinama u kojima je na snazi nacionalistički i oni koji žive u sredinama gdje vlada etnonacionalistički pogled na svijet imaju nešto zajedničko, a to je - spremnost da umru i ubijaju za svoj narod

Umrijeti i ubijati za svoj narod

Grupna identifikacija je primarni uslov solidarnosti bez koje nema spremnosti da se čine najveće moguće žrtve za referentnu grupu

Dušan Kecmanović

Veliki broj autora koji se sistematski bavi nacionalizmom zagovara postojanje dva tipa nacionalizma: izvorni i izvedeni (Hayes, 1928),1 političko-racionalni i kulturno-mistički (Kohn, 1944),2 na narod usmjereni i na moć usmjereni (Bay, 1950),3"otvoreni" i "zatvoreni" (Royce, 1982),4 obični i destruktivni (Berke, 1989),5 liberalni i neliberalni (Griffin, 1991),6 građansko-teritorijalni i etničko-geneaološki (Smith, 1991),7 individualističko-građanski i kolektivističko-autoritarni (Greenfeld, 1992),8 demokratsko-benigni i totalitarno-agresivni (Tirenien, 1993),9 politički i etnički (Nodia, 1994),10 građanski i etnički (Kupchen, 1995).11
Ova distinkcija je u osnovni idealno-tipska, što će reći da se u svakom konkretnom slučaju nacionalizma nalaze elementi i demokratskog i totalitarnog nacionalizma, s tim što najčešće prevalira jedan od ova dva osnovna vida nacionalizma.
Mišljenja sam da bi radi boljeg uzajamnog razumjevanja valjalo prihvatiti jedinstvene termine za označavanje ova dva tipa nacionalizma. Posljednjih godina, u publikacijama koje se bave nacionalizmom sve se češće sreće upotreba termina nacionalizam i etnonacionalizam, kao oznake za ova dva, u mnogo čemu različita, tipa nacionalizma. (Pojam etnonacionalizam inaugurisao je Walker Connor12 1994. godine.) Da bi se izbjegli mogućni nesporazumi dobro bi bilo da se prihvati pojmovno-terminološki par: nacionalizam-etnonacionalizam.
Zanimljivo je da se, u toku posljednjih pola stoljeća, održava ideja o regionalnoj zastupljenosti dva pojma nacije, kojima bi odgovarala dva pojma nacionalizma. Tako 1944. godine M. Kohn13 suprotstavlja zapadno-evropski srednje- i istočno-evropskom pojmu nacije, pri čemu bi prvi bio bliže pojmu političke, a drugi pojmu kulturne nacije. S. Pejović (1993)14 privatnih ciljeva, udružuju i, po vlastitom izboru, napuštaju zajednicu. Umjesto toga, na zajednicu se gleda kao na organsku cijelinu, a od ljudi se očekuje da joj potčine svoje privatne ciljeve i da u njoj svi sarađuju da bi ostvarili zajednički cilj". J. Hutchinson (1994)15 takođe smatra da se u zapadnoj Evropi, s jedne, i srednje- i istočno-evropskim prostorima, s druge strane, sreću dva tipa nacije: građanski i etnički. Prvi promoviše autonomnu državu ravnopravnih građana; u drugom je nacija inicijalno koncipirana kao povijesni i kulturni individualitet "koji se mora sačuvati ili oživjeti".
Na tragu rečene regionalne distribucije dva osnovna pojma nacije H. Arendt (1951)16 je mišljenja da građanskom, to jest zapadno-evropskom pojmu nacije odgovara tip nacionalizma koji ona naziva šovinizam, dok pojmom tribalni nacionalizam označava nacionalizam koji se javlja u okviru etničkog pojma nacije, a to znači na srednje- i istočno-evropskim prostorima.

Razlike i sličnost između nacionalizma i etnonacionalizma

Koja je osnovna razlika između nacionalizma i etnonacionalizma? Nacionalizam i etnonacionalizam se razlikuju prvenstveno po odnosu prema pojedincu, s jedne, i naciji, odnosno državi, s druge strane. Nacionalizam bi da ograniči moć vlasti i obezbijedi građanska prava, individualnu slobodu i autonomiju. Etnonacionalizam pak stavlja naciju iznad interesa i prava pojedinca. Prvom su bitni dostojanstvo i sreća pojedinca, drugom moć nacije. Prvi bi da uspostavi i održi slogu i bratstvo među sunarodnicima, drugi se divi sili i, prije nego kasnije, dovodi do sukoba među etno-nacionalnim grupama. Prvi zagovara sreću, drugi žrtvovanje pojedinca. Prvom je cilj da se pojedinac oslobodi potčinjenosti, robovanja onostranom autoritetu i afirmiše samopoštovanje pojedinca, drugom da pojedinca potčini takozvanoj kolektivnoj volji.
Koliko se nacionalizam i etnonacionalizam konceptualno razlikuju, toliko se razlikuje odnos ljudi prema njima samima i pripadnicima drugih etnonacionalnih zajednica zavisno od toga da li žive u sredinama u kojima je dominantna nacionalistička ili etnonacionalistička ideologija. Pa ipak, uprkos brojnim razlikama, i oni koji žive u sredinama u kojima je na snazi nacionalistički i oni koji žive u sredinama gdje vlada etnonacionalistički pogled na svijet imaju nešto zajedničko, a to je - spremnost da umru i ubijaju za svoj narod. Hoću da kažem da su ljudi, nezavisno od toga da li žive u sredini u kojoj vlada nacionalističko ili etnonacionalističko poimanje prava i obaveza pojedinca i pripadajuće etnonacionalne grupe, podjednako spremni da žrtvuju svoj život i ubijaju radi odbrane interesa svoje nacionalne zajednice. Nisu li, na primjer, tokom cijelog prošlog vijeka, građani Francuske i Engleske, zemalja u kojima je na snazi nacionalistički (a ne etnonacionalistički) koncept, u više navrata, pokazali da su spremni da ubijaju i umru braneći nacionalne interese Francuske i Engleske, isto onoliko koliko su tu vrstu spremnosti pokazali Srbi i Hrvati, devedesetih godina prošlog vijeka, kada su u Srbiji i Hrvatskoj glava i srce ljudi bili u vlasti etnonacionalističkog (a ne nacionalističkog) pogleda na svijet. I, što je posebno zanimljivo, i Englezi i Francuzi su ispoljili rečenu spremnost i onda kada je druga zemlja direktno ugrozila njihovu teritoriju, kao što je to bio slučaj u Drugom svjetskom ratu, ali i onda kada teritorije ovih država nisu bile ugrožene, kao što se to desilo, na primjer, tokom suecke krize ili rata koji su u Vijetnamu, a u dvadesetom vijeku, vodili Francuzi prije Amerikanaca.
Neko bi mogao da primjeti da spremnost da umru i ubijaju zarad interesa svoga naroda nije bila onoliko raširena među građanima Engleske i Francuske, tokom suecke krize i rata u Vijetnamu, koliko je bila među Srbima i Hrvatima, u toku prve polovine posljednjeg desetljeća dvadesetog vijeka. Riječ bi, dakle, bila, u slučaju Francuske i Engleske, s jedne, i Srbije i Hrvatske, s druge strane, o (pretpostavljenom) različitom stepenu raširenosti spremnosti da se umre i ubija za nacionalne interese, a ne o postojanju ili nepostojanju takve spremnosti među žiteljima rečenih sredina. Drugim riječima, u oba slučaja postojanje takve spremnosti je nesporno.
Neko bi takođe mogao da kaže da su, u slučaju sueckog i vijetnamskog rata, rat vodile vlade Engleske i Francuske, a ne narodi ovih zemalja. Ratove, međutim, valja primjetiti, uvijek objavljuju i vode kraljevi, vlade i predsjednici država, a narod - bilo da se radi o (ne)regularnim vojnim jedinicama ili "širokim narodnim masama" - samo obavlja krvavi i prljavi posao, koji podrazumijeva svaki rat. Teško je tačno procijeniti koliko je suecki rat imao podršku engleskog naroda, a vijetnamski francuskog, kao što se ne može pouzdano reći koliki je broj stanovnika Srbije i Hrvatske podržavao njihov međusobni rat krajem prošlog vijeka. Jedno je sigurno, i u slučaju Engleske i Francuske, i u slučaju Srbije i Hrvatske iza rata su stajale (uprkos protivljenju srpske strane da to prizna) legalno izabrane vlade tih zemalja, a ratom i u ratu se iskazala spremnost pripadnika pomenutih naroda da umru i ubijaju za interese svoje nacionalne države, odnosno etnonacionalne zajednice.
Ovo zajedničko svojstvo žitelja i onih društava u kojima je, prema opšteprihvaćenom mišljenju, na snazi nacionalistički koncept i onih sredina u kojima je, u danom istorijskom razdoblju, dominantan etnonacionalistički obrazac, traži odgovor na pitanje: da li su rečene sredine, osim spremnosti njihovih žitelja da umru i ubijaju za svoj narod, imale još nešto zajedničko, neku, da tako kažem, opštiju zajedničku karakteristiku? Jesu, a to je da su i Engleska i Francuska, i Srbija i Hrvatska, u rečenim periodima, bile u ratu, u ratnom sukobu.

Ugrožen interes kolektiva

Poznato je da je među-etnički, među-nacionalni sukob neminovan kada god u jednoj sredini postane dominantan etnonacionalistički pogled na svijet.17 Ali isto toliko je tačno da svaka država, nacija ili etnonacionalna grupa poprimi etnonacionalističke atribute onda kada se, shodno deklarisanom nacionalnom interesu, druga država, nacija ili etnonacionalna grupa počne da percipira kao ozbiljna prijetnja (i)li se s njom stupi u ratni sukob. Pri tom, faktički nije uopšte značajno da li je u državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi, u vremenu prije nego što se počela osjećati ugroženom, vladao nacionalistički ili etnonacionalistički obrazac odnosa prema vlastitoj i drugoj etnonacionalnoj grupi, da li je pojam nacije u toj sredini bio bliže pojmu političke ili pojmu kulturne nacije, građanskom ili etničkom tipu nacije. Drugim riječima, o tome da u jednoj sredini prevalira nacionalistički a u drugoj etnonacionalistički koncept može da se govori samo onda kada u tim sredinama vlada mir, odnosno kada nacionalni interes ne diktira da se druga država, nacija ili etnonacionalna grupa vidi kao izvor imanentne opasnosti.
Dovoljno je da oni koji su zaduženi da tumače nacionalni interes proglase da je država, nacija ili etnonacionalna grupa u opasnosti, da je ozbiljno ugrožena drugim (etno)nacionalnim kolektivom, pa da u njoj etnonacionalistički obrazac postane dominantan, i to bez obzira na to koliko je u njoj, do tada, nacionalistički obrazac bio duboko ukorjenjen i široko raširen.
A svi etnonacionalizmi su suštinski isti. Tvrdnja H. Arendtove (1951)18 da je, govoreći psihološki, "glavna razlika između najizrazitijeg šovinizma (etnonacionalizma u sredini u kojoj je vladao građanski tip nacije, D. K.) i tribalnog nacionalizma (etnonacionalizma u sredini u kojoj je vladao etnički tip nacije, D. K.) u tome što je prvi okrenut prema spolja, tiče se vidljivih duhovnih i materijalnih ostvarenja nacije, dok je drugi (...) okrenut prema unutra, usredsređen na dušu pojedinca koju smatra oličenjem opštih nacionalnih kvaliteta", previđa bitna zajednička svojstva svih etnonacionalizama, u odnosu na koja se čine gotovo efemernim razlike između etnonacionalizma zapadno-evropskog i istočno-evropskog tipa, na koje ona ukazuje.

Generički etnonacionalizam u socijalno-psihološkom smislu

A koje su to bitne zajedničke karakteristike svake konkretne forme etnonacionalizma? Pažnju ću ograničiti na zajedničke socijalno-psihološke karakteristike generičkog etnonacionalizma. Kao što sam istakao, bitna razlika između nacionalizma i etnonacionalizma ogleda se u tome što nacionalizam i etnonacionalizam zagovaraju različit odnos pojedinca prema državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi - vlastitoj i drugim. Rekao sam takođe da etnonacionalizam žrtvovanje pojedinca kolektivitetu pretpostavlja njegovoj individualnoj sreći, da je bezuslovno potčinjavanje sunarodnika takozvanoj kolektivnoj volji osnovni princip etnonacionalizma. Etnonacionalistička ideologija je paradigma kolektivističke ideologije u kojoj se, kako ističe L. Greenfeld (1992),19 kolektiv tretira kao jedinstveno tijelo; on dobija svojstvo kolektivnog pojedinca koji ima samo jednu volju, i neko je obično zadužen da je interpretira, da je tumači. Brojne su socijalno-psihološke implikacije ovog temeljnog vida odnosa između pojedinca i pripadajućeg kolektiva. One se prije svega ogledaju u individualnoj lojalnosti nacionalnoj grupi. Ljudi koji osjećaju i razmišljaju na etnonacionalistički način lojalnost nacionalnoj državi ili etnonacionalnom kolektivu pretpostavljaju lojalnosti bilo kojoj drugoj grupi ili pojedincu.20
Poznato je da čovjek, tokom života, naizmjenično i(li) istovremeno, pripada različitim grupama: porodičnoj (nuklearnoj i proširenoj porodici), grupi političkih istomišljenika, simpatizera istog sportskog kluba, grupi studenata sa iste godine, članovima određenog umjetničkog udruženja itd. Nije rijedak slučaj da dođu u sukob lojalnosti pojedinim grupama zato što svaka od njih traži od pojedinca različite, ponekad potpuno suprotno usmjerene aktivnosti. Ljudi pri tom ne mogu da ostanu ravnodušni prema pritiscima ove ili one pripadajuće grupe, koja traži da se bude lojalan isključivo ili prije svega njoj. Sva ova problematika višestruke lojalnosti postaje krajnje ozbiljna kada su posrijedi ljudima posebno važne grupe, čiji su oni članovi. Pitanje je tada - koje traži brz i nedvosmislen odgovor - kojoj grupi dati prednost u iskazivanju lojalnosti, kojoj biti prvenstveno ili više lojalan, nakratko, privremeno ili pak trajno.
U etnonacionalistička vremena ovo pitanje se maksimalno zaoštrava. Tu više nije riječ o većoj ili manjoj lojalnosti, odnosno o intenzitetu lojalnosti, nego o tome kojoj će se grupi biti primarno pa i isključivo lojalan: etnonacionalnoj ili nekoj drugoj. Dilema je, kako ističe A. D. Smith (1986)21 zapravo dvojaka - endemijska dilema sadržana u dualizmu koji je u srcu koncepta nacije i tiče se dva para lojalnosti: lojalnost javno-političkom ili etničkom, i lojalnost nacionalnom ili ne-nacionalnom.Pitanje prioriteta lojalnosti etnonacionalnoj grupi ili državnoj zajednici - posebno u vrijeme preteće ili početne dezintegracije potonje - posebno je pitanje unutar rečene šire dileme iskazivanja lojalnosti javno-političkom ili etničkom. Saglašavajući se sa mišljenjem da se usklađivanje etnonacionalne šarolikosti unutar jedinstvene države vrti oko pitanja usklađivanja dvije lojalnosti - lojalnosti etnonacionalnoj grupi i državi, odnosno oko toga koja je od ove dvije lojalnosti jača, W. Connor (1987)22 konstatuje da veliki broj krvavih separatističkih pokreta koji su se pojavili u posljednje dvije decenije u prvom, drugom i trećem svijetu, "nedvosmisleno pokazuje da je lojalnost državi gubila bitku, kada god su rečene lojalnosti došle u nepomirljiv sukob". R. P. Shaw i Y. Wong (1992)23 dijele isto mišljenje, primjećujući da su patrioti, u odnosu na nacionaliste (tačnije, etnonacionaliste, D. K.) hendikepirani nedostatkom motivacije koja potiče iz zajedničke kulture i etnosa i, što je čak važnije, nedostatkom, poštovanja vrijednog, mita o zajedničkom porijeklu. "Uz istovjetne sve ostale okolnosti, patriotski apeli su manje efikasni od nacionalističkih."
Iz davanja prednosti lojalnosti etnonacionalnoj grupi lojalnosti svim ostalim grupama, institucijama, pojedincima, itd., kao temeljne odrednice etnonacionalizma, proizlaze i s njom su usko povezane tri ostale bitne socijalno-psihološke karakteristike etnonacionalizma. Prvo, vjerovanje da su članovi vlastite nacije, nacionalne države ili etnonacionalne grupe u nečem ili u svemu superiorni u odnosu na pripadnike odgovarajućih rivalskih kolektiva. Drugo, zanemarivanje prava i interesa pripadnika druge nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe, praćeno osjećanjem neprijateljstva prema njima. I treće, vezivanje vlastite individualne sudbine, svog, da tako kažem, dobra i zla značajno velikog broja članova etnonacionalizmom zahvaćene nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe isključivo za sudbinu, za dobro i zlo njihovog (etno)nacionalnog kolektiva.
Pogledamo li, sada, sve četiri u socijalno-psihološkom pogledu bitne karakteristike etnonacionalizmom prožetog kolektiva - pretpostavljanje lojalnosti nacionalnoj državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi lojalnosti svim ostalim grupama i pojedincima; vjerovanje da su članovi vlastite nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe vrijedniji od članova odgovarajućih rivalskih kolektiva; zanemarivanje prava i interesa pripadnika tih rivalskih kolektiva; vezivanje vlastite individualne sudbine isključivo za sudbinu svoje nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe - neće nam biti teško da sve ove karakteristike identifikujemo među pripadnicima svake nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe koja je u otvorenom, prije svega ratnom sukobu sa drugom nacionalnom državom, nacijom ili etnonacionalnim kolektivom. Drugim riječima, svaki od rečenih oblika kolektiva zaslužuje da bude kvalifikovan kao etnonacionalistički u vrijeme kada je i dok je u ratnom sukobu sa drugom (etno)nacionalnom jedinicom.
U svakoj nacionalnoj državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi koja je u ratu podrazumijeva se, a to znači očekuje se da njeni članovi lojalnost referentnom kolektivu pretpostave lojalnosti ne samo drugoj nacionalnoj državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi nego i svim ostalim grupama i pojedincima unutar vlastite ili rivalske države, nacije ili etnonacionalne grupe. (Poseban je slučaj, kao što sam istakao, kada se sukobi lojalnost vlastitoj državi i vlastitoj etnonacionalnoj grupi.) Činjenica da uvijek ima pojedinaca koji, iz bilo kojeg razloga (pacifisti, Jehovini svjedoci, oni koji vjeruju da njihov kolektiv ne vodi pravedan rat, itd.), odbijaju da u iskazivanju lojalnosti prioritet dadnu svojoj državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi koja je u ratnom sukobu, ne umanjuje validnost konstatacije da većina pripadnika nekog od rečenih kolektiva, koji je u sukobu sa rivalskim, lojalnost tom kolektivu pretpostavlja lojalnosti bilo kojoj drugoj grupi ili pojedincu. Da nije tako nijedan kolektiv ne bi mogao da vodi rat ili bi teško mogao da ga vodi. Dobiti ga pak nikako ne bi mogao.
Dalje, za svaki ratni sukob mora da postoji razlog. Oni razlozi koje vlade, predsjednici država ili kraljevi javno obznanjuju ne moraju da budu i vrlo često nisu i stvarni, realni razlozi. U svim deklarisanim razlozima za rat, u prikrivenoj ili razvijenoj formi, sadržana je tvrdnja da je druga nacionalna država, nacija ili etnonacionalna grupa u nečem manje vrijedna, nosilac nekih negativnih osobina. Ili potajno želi da pokori pripadnike našeg kolektiva, ili godinama toleriše diktatora za svog vođu, ili ima manje demokratije nego što bi trebalo da ima, ili su njeni pripadnici rasno manje vrijedni, ili pomažu međunarodni terorizam, ili ne znaju da gazduju u vlastitoj kući onako kako bi, po našem mišljenju, trebalo da gazduju, ili su nas u nedavnoj ili dalekoj prošlosti eksploatisali i ponižavali, ili su prijetnja svjetskom miru.
Od zvaničnih, deklarisanih razloga za rat važniji su oni razlozi, tačnije ona objašnjenja za ubijanje pripadnika drugog kolektiva i uništavanje njihove imovine koja sebi daju neposredni učesnici u konfliktu. Razlozi za rat poput onih da on znači borbu za demokratiju, za odbranu svjetskog mira i slično ratnicima su obično suviše apstraktni i u tom smislu nedovoljni da bi ubijali druge ljude koji (navodno) žive u nedemokratskom društvu ili ugrožavaju svjetski mir. Da bi se u punoj mjeri angažovali u ratnom sukobu - a on praktički uvijek znači uništavanje "žive sile" protivnika i njegovih materijalnih dobara, i spremnost da se izgubi vlastiti život - ljudi moraju imati pred očima mnogo konkretniji razlog; na primjer da će, ne ubiju li protivnika, biti sami ubijeni, da će ih protivnik, ne unište li ga, primorati da se odreknu njihove vjere i običaja, da će im oteti ili uništiti ono što su naslijedili ili radom stekli, da će im protivnik oduzeti prava koja su do sada uživali, i sl.
Što se tiče zanemarivanja prava i interesa pripadnika druge nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe kao jedne od bitnih karakteristika etnonacionalizmom zahvaćenog kolektiva, bez pretjerivanja se može reći da svaki ratni sukob uključuje više-manje potpuno ignorisanje legitimnih potreba, prava i interesa pripadnika rivalskog kolektiva. Da je slučaj obrnut, otvoreni sukobi među nacionalnim državama ili među etnonacionalnim grupama bili bi rijetki ili ih uopšte ne bi bilo.
Konačno, kada zarate dvije države, nacije ili etnonacionalne grupe, onda većina pripadnika ovih kolektiva vezuje svoju individualnu sudbinu za ishod sukoba, a to praktički znači za sudbinu kolektiva, čiji su članovi.

Primordijalna društvenost

Iz rečenog je očigledno da se za svaki kolektiv - bilo da se radi o državi, naciji ili etnonacionalnoj grupi - koji je, shodno deklarisanom nacionalnom interesu, u neprijateljstvu ili u otvorenom ratnom sukobu sa drugim (etno)nacionalnim kolektivom, može reći da je etnonacionalistički. On, odnosno njegovi pripadnici faktički pokazuju sve socijalno-psihološke karakteristike koje su tipične za etnonacionalizmom prožete zajednice.
Sada se postavlja pitanje šta je - u mirnodopskim uslovima ili, ako hoćete, u ne-etnonacionalističkim vremenima - sa spremnošću ljudi da umru i ubijaju za svoj narod? Zašto se ona - barem kod većine ljudi - ne uočava u sredinama u kojima je na snazi u rečenom smislu nacionalistički koncept odnosa prema sebi i drugima?
Da bi se odgovorilo na postavljeno pitanje valja najprije razmotriti ključnu kategoriju svoj narod. Naime, ljudi otkako je svijeta i vijeka ubijaju jedni druge - iz ljubomore, iz osvete, iz želje da otmu dobra, itd. Isto tako, ljudi odvajkada ispoljavaju spremnost da, ako treba, izgube život da bi odbranili voljene, da bi spasili imovinu, itd. Kada se, međutim, govori o spremnosti ljudi da umru i ubijaju za svoj narod, riječ je o spremnosti velikog broja ljudi, pripadnika cijelog jednog naroda, da umru i ubijaju. Radi se, znači, o masovnoj pojavi, o tome da je istovremeno izuzetno veliki broj ljudi spreman da umre i ubija u službi jednog jedinog cilja: odbrane nacionalnog interesa, interesa cijelog naroda.
Pojam narod ovdje valja prevesti - ma koliko su pojmovi "narod" i "nacija" različiti - pojmovima pripadnici nacionalne države, nacije ili etnonacionalne grupe. Šta je to, dakle, u svakom od rečenih kolektiva što, u danom trenutku, čini njegove članove spremnim da umru i ubijaju za njega?
Da bismo se odgovoru približili treba najprije razmotriti porijeklo i prirodu kolektiva za koji se ubija i umire, a u odbrani njegovih interesa. Pojam nacije pokazuje se, naime, ključnim u odgonetanju spremnosti svih sunarodnika da umru i ubijaju za svoj narod, za svoj nacionalni kolektiv.
Kako tumačite prirodu i porijeklo nacije zavisi od toga da li vam je bliži konceptualni pristup po kojem je nacija stvorena u pre-modernim vremenima ili koncept po kojem je nacija nastala u modernim vremenima. Svaki od ova dva globalna pristupa porijeklu i prirodi nacije sadrži nekoliko više-manje različitih (autorskih) koncepata koji, u kontekstu ovog rada, mogu da se zanemare.
Prema pristupu koji porijeklo nacije vidi u modernim vremenima, osjećanje uzajamne vezanosti ljudi, njihove upućenosti jednih na druge u okviru jedne nacije rezultat je toga što većina pripadnika te nacije čita manje-više istu štampu, gleda slične televizijske informativne i dokumentarne emisije, živi u granicama zemlje sa istim obrazovnim sistemom, razmjenjuje dobra shodno istim zakonima koji vladaju unutar jedinstvene nacionalne države, međusobno se odnose shodno istim pravilima o "politički korektnom ponašanju". Sve rečene okolnosti su uslov postojanja modernih industrijskih društava i nemaju veze sa oblicima organizacije života i vrstama kolektiva u kojima su ljudi živjeli u pre-modernim vremenima, prije svega sa etničkim grupama. Kratko rečeno, moderno vrijeme je stvorilo naciju i nacionalizam. Vjerovanje pak, koje je rašireno među pripadnicima današnjih nacija ili nacionalnih država, o tome da svi imaju zajedničko porijeklo, da njihova jedinstvena kultura i istorija sežu u daleka pre-moderna vremena nije ništa drugo nego projekcija osjećanja uzajamne povezanosti ljudi u istoj nacionalnoj državi ili pripadnika iste nacije, osjećanja koje su stvorili isti oni uslovi i okolnosti koji su doprinijeli formiranju nacije.24 Sva priča o zajedničkim precima, o stoljećima ako ne i milenijuma dugoj zajedničkoj kulturi, jeziku i istoriji je puka tlapnja, mistifikacija. Prema pristupu koji porijeklo nacije vidi u pre-modernim vremenima, etničko jezgro je osnova iz kojeg su proizašle nacije, i ono je i dan-danas u osnovi nacije. Nije, pri tom, bitno da li pripadnici određenog etnonacionalnog kolektiva imaju iste pretke, da li su stoljećima imali istu istoriju, kulturu i jezik, što su sve obilježja jednog etničkog kolektiva. Drugim riječima, nije bitno da li je u realnosti utemeljen način na koji oni percipiraju sami sebe i način na koji žele da ih drugi percipiraju. Mnogo je važnije da oni vjeruju i osjećaju da potiču od nekog mitskog pretka, da su uvijek pripadali istoj kulturnoj matrici, da su odvajkada govorili istim jezikom i upražnjavali iste običaje. Upravo takvo vjerovanje držalo je (i drži) ljude iste etničke grupe međusobno povezane; ono je stvorilo mrežu odnosa među ljudima i osjećanje njihove uzajamne pripadnosti na kojem je, u moderno vrijeme, izrasla nacija. Bez takvog jezgra - mitskog ili realnog u smislu objektivno postojećeg, svejedno - ne bi mogla da se formira nacija.
U kontekstu nijednog od rečena dva pristupa objašnjenju porijekla nacije nije lako objasniti spremnost današnjih pripadnika jedne nacije, nacionalne države ili etnonacionalne grupe da umru i ubijaju za nacionalnu "stvar", spremnosti koja je među sunarodnicima, danas, isto toliko jaka i očigledna kao i prije stoljeće i po, dva ili tri, kada su formirane najveće nacije i nacionalne države. Naime, rečena spremnost mogla bi najprije da se veže za etničku grupu, među čijim članovima postoji osjećanje uzajamne vezanosti i pripadnosti. U kontekstu objašnjenja porijekla nacije u modernim vremenima, etnička grupa, međutim, ne figurira kao značajna veličina. Ona istorijski ne prethodi naciji, a tvrdnje pripadnika današnjih nacija i nacionalnih država da im zajednički jezik, kultura, istorija i običaji sežu u davna, vrlo daleka vremena nisu - kao što smo vidjeli - ništa drugo nego projekcija u prošlost današnjeg osjećanja zajedništva ljudi koji žive u istoj (nacionalnoj) državi ili pripadnika iste nacije, osjećanja koje je stvoreno zahvaljujući širokoj pristupačnosti pisane riječi i elektronskih medija istom, što će reći nacionalnom obrazovnom sistemu, istim, na nacionalno-državnom nivou definisanim, pravilima razmjene dobara, nacionalnim simbolima i ritualima.
Što se tiče objašnjenja o pre-modernom porijeklu nacija, koje u etničkoj grupi vidi (neophodno) jezgro oko kojeg, ili osnovu na kojoj se, u modernim vremenima, formira nacija, valja podsjetiti da su, danas, osim Japana i još beznačajno malog broja zemalja, sve ostale nacionalne države - a ima ih oko dvije stotine - etnički naglašeno heterogene zahvaljujući sve intenzivnijoj migraciji stanovništva, procesu globalizacije, sklapanju brakova između etnonacionalno različitih partnera, stvaranju velikih nadnacionalnih, ekonomsko-političko-socijalnih asocijacija kakva je, na primjer Evropska zajednica, itd. U takvim sredinama, pozivanje na zajedničko etničko porijeklo kao princip okupljanja i djelovanja prije vodi građanskom ratu nego motivisanju ljudi da se bore za nacionalni interes, njihovom podsjećanju na dužnost da, ako treba, dadnu svoj život i oduzmu život drugima za nacionalnu "stvar". I to dobro znaju predsjednici i vlade današnjih država, i - osim ako ne žele da razbiju postojeću nacionalnu državu - strogo se klone apela upućenih samo jednoj etničkoj grupi.
Prema tome, u kontekstu dva osnovna pristupa objašnjenju porijekla, a time uveliko i prirode nacije, veze uzajamne pripadnosti i bliskosti koje postoje među članovima etničke grupe ne mogu da objasne spremnost ljudi današnjih nacija i nacionalnih država da umru i ubijaju za svoj narod.
Etničke grupe nemaju mnoge karakteristike nacije, odnosno nacionalne države. One nemaju zajedničku, masovnu javnu kulturu. U etničkim grupama ne postoji zajednička podjela rada i ekonomsko jedinstvo. One nemaju jedinstven politički i pravni sistem sa zajedničkim pravima i obavezama svih članova etničkog kolektiva. Među članovima jedne etničke grupe, međutim, postoji daleko naglašenija solidarnost nego među članovima nacije, odnosno nacionalne države.25 A osjećanje velike uzajamne pripadnosti i bliskosti, zajedništva, koje je u osnovi solidarnosti, neophodan je socijalno-psihološki uslov da bi ljudi bili spremni da interes grupe ljudi kojima se osjećaju emotivno bliski i privrženi pretpostave vlastitom interesu, ili da bi njihov vlastiti interes praktički izjednačili sa interesom referentnog kolektiva.
Očigledno je, dakle, da porijeklo spremnosti žitelja modernih nacija, odnosno nacionalnih država da - kada to nalaže nacionalni interes - umru i ubijaju valja potražiti na drugoj strani, izvan etničke grupe i nezavisno od nje. Bez obzira na zajedničku javnu kulturu, zajedničke mitove i istorijska sjećanja, moderne nacije i nacionalne države su suviše heterogene u pogledu broja intimnih, privatnih kultura (etnokultura) njihovih članova i manjkaju onaj intenzitet solidarnosti među članovima, koji je karakterističan za etničke kolektive, da bi same po sebi mogle da pruže prihvatljivo objašnjenje porijekla spremnosti većine njenih pripadnika da dadnu život i ubiju kada nacionalni interes to od njih traži.
Mišljenja sam da se rečena spremnost, koja je osnovni predmet ovog teksta, može najprije da objasni fenomenom grupne (ne nacionalne ili etničke!) identifikacije. Tačnije, grupna identifikacija je primarni uslov solidarnosti bez koje nema spremnosti da se čine najveće moguće žrtve za referentnu grupu. Riječ je zapravo o primordijalnoj društvenosti koja se ogleda u sklonosti čovjeka da se identifikuje sa grupom i da favorizuje grupu sa kojom je emocionalno povezan.
Ljudske grupe su primordijalne u tom smislu što je čovjek uvijek bio član neke grupe. Omanje družine ljudi bile su osnovne jedinice socijalne organizacije u toku nekih tri do četiri miliona godina evolucije hominida, sve do posljednjih deset do dvanaest hiljada godina, kada su dopunjene ili zamjenjene većim organizacionim jedinicama, kao što su gradovi, plemena, etničke grupe, nacije, države (Stern, 1995).26 Nije teško pretpostaviti da je među članovima prvobitnih družina vladao visok stepen uzajamne bliskosti i privrženosti, u mjeri u kojoj su predstavljale neku vrstu proširenih porodica, čiji je opstanak, između ostalog, zavisio od toga koliko su se članovi držali jedan drugog. Uzajamna privrženost i solidarnost bile su princip preživljavanja, i one su najviše dolazile do izražaja kada je družina bila ugrožena - prirodnim nepogodama, divljim životinjama ili drugim više-manje sličnim družinama. Prvobitna družina (horda) bila je jedina grupa kojoj je pojedinac pripadao. Kasnije, u procesu usložnjavanja društvenog života, rastao je broj socijalnih grupa, čiji je pojedinac član, istovremeno ili naizmjenično. Lojalnost tim različitim grupama obično se ne isključuje. Hoću da kažem da najčešće ne postoji sukob lojalnosti referentnim kolektivima, kao što i solidarnost sa članovima jedne grupe u najvećem broju slučajeva nije u sukobu sa solidarnošću sa članovima neke druge grupe. Ako do takvog sukoba nekada i dođe, ako, dakle, dođe do onoga što se naziva konflikt interesa, pojedinac obično napušta jednu od grupa - po vlastitom izboru i odluci. Rjeđe iz nje biva ekskomuniciran.
U etnonacionalistička vremena, odnosno onda kada tumači nacionalnog interesa proglase da je nacija, nacionalna država ili etnonacionalna grupa u opasnosti, lojalnost većem broju kolektiva ustupa mjesto lojalnosti samo jednom entitetu - lojalnosti odgovarajućem nacionalnom kolektivu. Istovremeno, solidarnost sa članovima različitih grupa transformiše se u prioritetnu ako ne i isključivu solidarnost sa članovima nacionalnog kolektiva. Ne bih rekao (mada ima i takvih mišljenja) da je regresija karakteristika etnonacionalističkih vremena - a takva vremena, vidjeli smo, nastupe uvijek kada je nacionalna grupa ugrožena, bilo da je takva percepcija njenih lidera ili da je ona objektivno ugrožena, odnosno kada je u ratu sa drugom nacionalnom državom. Radi se naprosto o reaktiviranju primordijalne društvenosti, osjećanja maksimalne solidarnosti sa članovima jednog jedinog, u ovom slučaju nacionalno-državnog ili etnonacionalnog kolektiva, praćenog spremnošću da se za njega umre i ubija. Pri tom se takva spremnost doživljava kao direktna funkcija i ličnog i kolektivnog preživljavanja. Naime, u etnonacionalistička vremena, kao što sam istakao, dolazi do maksimalnog vezivanja vlastite individualne sudbine za sudbinu nacije. Individualna sudbina se ne vidi izvan sudbine nacije.
Primordijalna društvenost se reaktivira na različite načine. Na primjer, sunarodnicima se sugeriše da stradaju danas, kao što su stradali u ranija vremena, samo zato što nose određeno ime, što pripadaju toj i toj etnonacionalnoj grupi ili državnoj zajednici, što ispovjedaju određenu vjeru. Time ih se želi ubjediti da je njihov (etno)nacionalni kolektiv homogen i jedinstven. Drugim riječima, sve se ogromne razlike koje postoje među sunarodnicima, pojedincima, pripadnicima jedne nacije ili nacionalne države poništavaju, brišu: svi su oni isti, svi kao jedan, jedan kao svi. Osim toga, time što im se kaže da stradaju zato što nose određeno ime prenosi im se uvjerenje da su oni posebni, izuzetni, i da dijele sudbinu svih koji nose isto ime. Time što je neko Njemac ili Hrvat, Francuz ili Srbin, Bošnjak ili Slovenac, on(a) se razlikuje od svih onih koji ne nose to ime, a isti(a) je sa svima koji ga nose. Dalje, u političkoj (a posebno ratnohuškačkoj) retorici etnonacionalni identitet se simbolički vezuje za porodicu,27 bazičnu grupu za koju je pojedinac obično najjače emotivno vezan. Svi članovi (etno)nacionalnog kolektiva se tretiraju kao da su članovi jedne jedinstvene velike porodice i, shodno tome, i oslovljavaju ("braćo", "sestre", "naša braća", i sl.), uz obilato korišćenje metafora koje treba da sugerišu krvno srodstvo svih članova referentnog kolektiva ("sinovi Bosne", "hrvatska krv", "majka domovina" i sl.). Pribjegava se i personalizaciji cijele nacionalne države, pa se tako govori o ponosu i dostojanstvu nacionalne zajednice, o njenom sjećanju, njenoj spremnosti da prašta ili da ne prašta i sl. Ako se, uz to, ima na umu da se informativni prostor zatvara prema svim vijestima i tumačenjima koja nisu "nacionalno korektna", koja ne služe širenju "istine o naciji", jasno je da se, u etnonacionalistička vremena, stvaraju izuzetno pogodni uslovi za reafirmaciju primordijalne društvenosti, za koju je karakterističan visok stepen unutar-grupne kohezije i vladavina principa bratimljenje prema unutra-neprijateljstvo prema spolja.
Sklonost prema pripadnicima vlastite grupe i osjećanje odbojnosti pa i neprijateljstva prema onima koji potiču iz drugih grupa bitan su dio fenomena primordijalne društvenosti. O tome koliko daleko može da ide antagoniziranje "naše" i grupe "onih drugih" dosta ubjedljivo govori pojam "vještačkog stvaranja nove vrste" (pseudospeciation; species=vrsta), koji je uveo psihoanalitičar Erik Erikson (1966),28 želeći njime da označi pojavu kada ljudi članove drugih grupa, uključujući i etnonacionalnih, tretiraju kao da su članovi druge vrste. "Čovjek je", piše Erikson, "evoluirao (bilo kojom vrstom evolucije i iz bilo kojih adaptivnih razloga) u lažne vrste, na primjer, plemena, klanove, klase, i tako dalje, čiji se članovi ponašaju kao da su posrijedi posebne vrste, stvorene na početku vremena po želji Svemogućeg". Štaviše, svaka od ovih grupa njeguje ne samo "osjećanje posebnog identiteta, već i ubjeđenje da jedino ona, to jest, njeni pripadnici imaju humani identitet".
Prisvajanje pak humanog identiteta samo za svoju grupu neminovno ishodi dehumanizacijom "onih drugih". Tako se spremnost da se položi život u odbranu jedinstvenog humanog identiteta vlastite grupe i da se sa lice zemlje uklone oni koji takav identitet nemaju, i stoga pripadaju drugoj, to jest neljudskoj vrsti, pokazuje kao uveliko prirodna, razumljiva i opravdana.

Objavljivanje ovog ogleda je prema projektu "Put Srbije k miru i demokratiji" koji Republika realizuje u saradnji s Fondacijom "Hajnrih Bel"

1 Hayes, C. (1928), Two varieties of nationalism, original and derived. Proceedings of the Association of history teachers of the Middle States and Maryland, 26: 70-83.
2 Kohn, H. (1944), The idea of nationalism. A study of its origin and background, New York, Macmillan.
3 Bay, Ch., Gullvag, I., Ofstad, H., Tonnessen, H. (1950), Nationalism. A study of identifications with people and power. I. Problems and theoretical framework, Oslo, Institute for social research.
4 Royce, A. P. (1982), Ethnic identity. Strategies of diversity, Bloomington, Indiana university press.
5 Berke, J. H. (1989), The tyranny of malice, London, Simon and Schuster.
6 Griffin, R. (1991), The nature of fascism, New York, Routledge.
7 Smith, A. D. (1991), National identity, Harmondsworth, Penguin books.
8 Greenfeld, L. (1992), Nationalism. Five roads to modernity, Cambridge (Mass.), Harvard university press.
9 Tehranian, M. (1993), "Ethnic discourse and the new world disorder (u originalu: dysorder): A communitarian perspective". In C. Roach (ed.), Communication and culture in war and peace, Newbary Park, Sage.
10 Nodia, G. (1994), "Nationalism and democracy". In L. Diamond and M. Plattner (eds.), Nationalism, ethnic conflict and democracy, Baltimore, John Hopkins university press.
11 Kupchan, Ch. (1995), "Introduction: Nationalism resurgent". In Ch. Kupchan (ed.), Nationalism and nationalities in the new Europe, Ithaca and London, Cornell university press.
12 Connor, W. (1994), Ethnonationalism. The quest for understanding, Princeton (NJ), Princeton university press.
13 Vidjeti 2.
14 Pejović, S. (1993), Institutions, nationalism, and the transition process in eastern Europe, Social philosophy and policy, : 65-78.
15 Hutchinson, J. (1994), Modern nationalism, London, Fontana.
16 Arendt, H. (1951), The origins of totalitarianism, New York, Harcourt.
17 Vidjeti Howard, M. (1991), The lessons of history, Oxford, Oxford university press; Brown, M. E. (1993), "Causes and implications of ethnic conflict". In M. E. Brown (ed.), Ethnic conflict and international society, Princeton (NJ), Princeton university press; Jabrie, V. (1993), Discourse on violence. Conflict analysis reconsidered, Manchester and New York, Manchester university press; Van Evera S. (1995), "Hypotheses on nationalism and war". In Ch. Kupchan (ed.), Nationalism and nationalities in the new Europe, Ithaca and London, Cornell university press, i dr.
18 Vidjeti 16.
19 Vidjeti 8.
20 Vidjeti Kecmanović D. (1999), Psihopolitika mržnje, Beograd, Prosveta.
21 Smith, A. D. (1986), The ethnic origins of nations, Oxford, Blackwell.
22 Connor, W. (1987), "Ethnonationalism". In M. Weiner and S. P. Huntington (eds.), Understanding political development, Boston, Little Brown.
23 Shaw, R. P., Wong, Y. (1992), "Nationalism and patriotism in the evolution of human warfare", Canadian review of studies in nationalism, 19: 139-149.
24 Seymour, M. Couture, J., Nielsen, K. (1996), "Questioning the ethnic/civic dichotomy". In "Rethinking nationalism", Canadian journal of philosophy, Supplementary volume, 22.
25 Vidjeti Smith, A. D. (1991), National identity, Harmondsworth, Penguin books, i Smith, A. D. (2001), Nationalism, Cambridge, Polity.
26 Stern, P. C. (1995), "Why do people sacrifice for their nations?" In J. L. Comaroff and P. C. Stern (eds.), Perspectives on nationalism and war, Amsterdam, Gordon and Breach publishers.
27 J. A. Fishman (1977), "Language and ethnicity". In H. Giles (ed.), Language, ethnicity and intergroup relations, London, Academic press, navodi nekoliko implikacija uvjerenja da su svi ljudi jedne nacije ili etnonacionalnog kolektiva zapravo jedna velika porodica, to jest da su srodni~ki povezani. (1) Srodni{tvo je osnova osje}anja povezanosti sa svojim rodom, sa "svojima", (2) srodni{tvo je osnova solidarnosti sa "svojima" u te{kim vremenima, (3) imati srodnike zna~i imati pravo da ra~una{ na njihovu pomo} kada ti je potrebna, (4) uzajamna povezanost i me|uzavisnost srodnika daje njihovim odnosima duboko moralne konotacije obaveze, i (5) iskustvo pripadnosti desetinama i stotinama, pro{lih i budu}ih, generacija "istorodnih" poma`e ljudima da se, metafori~ki govore}i, uzdignu iznad vremena i da u neprekinutom kontinuitetu trajanja dosegnu samu vje~nost.
28 Erikson, E. (1966), "Ontogeny of ritualization". In R. M. Lowenstein et al. (eds.), Psychoanalysis - A general psychology, New York, International university press.